Gıda kayıp ve israfı (2) (Köşe yazısı 25.04.2020 Kayseri Star Haber Gazetesi)

DAVUT GÜLEÇ

GAZETECİ

davutgulec@hotmail.com

‘Covid 19 sonrası için gıda kayıp ve israfı neden azaltılmalı, gıda üretimi neden artırılmalı?’ üzerine

Adli Bilimciler Derneği Adli Gıda Komisyonu Başkanı-Ankara Üniversitesi Gıda Güvenliği Enstitüsü’nden Prof. Dr. Nevzat Artık ve Adli Bilimciler Derneği Başkanı- Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Adli Tıp Ana dalından Prof. Dr. Hamit Hancı’nın araştırmasına kaldığım yerden devam ediyorum.

4.Gıda kayıp miktarı

Dünyada kişi başına düşen gıda kaybı belirlenmiştir. Avrupa ve Kuzey Amerika’da kişi başına düşen gıda kaybı 280-300 kg/yıl iken, Sahra Güneyi Afrika ve Güney/Güneydoğu Asya’da bu rakam 120-170 kg/yıl’dır. İnsan tüketimi için gıda yenilebilir parçalarının kişi başına üretimi ise Avrupa ve Kuzey Amerika’da yaklaşık 900 kg/yıl; Sahra-altı Afrika ve Güney/Güneydoğu Asya’da 460 kg/yıldır. Tüketiciler tarafından israf edilen gıda miktarları değerlendirildiğinde ise Sahra-altı Afrika ve Güneydoğu Asya’da bu değer yalnızca 6-11 kg/yıl iken, Avrupa ve Kuzey Amerika’da ise 95-115 kg/yıl’dır.

Endüstrileşmiş ülkelerde gıda kayıpları gelişmekte olan ülkelerde olduğu gibi yüksek. Ancak sanayileşmiş ülkelerde gıda kayıplarının %40’ından fazlası perakende aşamasında meydana gelirken, gelişmekte olan ülkelerde gıda kayıplarının %40’ından fazlası, hasat sonrası ve gıda işleme seviyelerinde meydana gelmektedir.

İnsan tüketimi için üretilen gıda ürünlerinin yenilebilir parçalarındaki kayıplarının yüzdesi saptanmıştır. Orta ve yüksek gelirli ülkelerde önemli bir gıda kaynağı olan buğdaydaki ve tüketici aşamasındaki kayıplar (%40-50 arasında) en önemli kayıplardır.

Düşük gelirli bölgelerde, özellikle Güney ve Güneydoğu Asya’nın kalabalık nüfuslu bölgelerinde, pirinç en önemli gıda maddesidir. Dağıtım ve tüketim düzeylerinin aksine bu bölgeler için tarımsal üretim ve hasat sonrası işleme ve depolama aşamaları, en fazla kaybın olduğu aşama gıda tedarik aşamasıdır.

Kök ve yumrular grubu içinde patates (Çin tatlı patates), orta ve yüksek gelirli ülkelerde hakim olan üründür. Dağıtım ve tüketim düzeylerinin aksine bu ürün için, tarımsal üretim ve hasat sonrası işleme ve depolamada kayıp daha fazladır. Bunun bir nedeni taze kök ve yumruların, özellikle gelişmekte olan birçok ülkede sıcak ve nemli iklimlerde kolayca hasat ve hasat sonrası faaliyetleri sırasında zarar görebilir ve bozulabilir olmasıdır.

Kuzey Amerika ve Okyanusya’da başat ürün grubu soya fasulyesi iken, yağ bitkileri ve bakliyat, ayçiçeği tohumu ve kolza tohumu, Avrupa’da hakim olan ürün grubudur. Tüm orta ve yüksek gelirli bölgelerde hasat sırasındaki kayıplar, tarımsal üretim sırasındaki kayıplardan (%6 ila 12) daha büyüktür.

Sahra Afrika’da yer fıstığı baskın yağ bitkisidir. Kuzey Amerika, Batı ve Orta Asya’da zeytin; Latin Amerika’da soya ve Hindistan cevizi; Güney ve Güneydoğu Asya’da ise soya yağ bitkisidir. Bu bölgelerde tarımsal üretimde ve hasat sonrası işleme ve depolama sırasında büyük kayıp vardır. Esas olarak bitkisel yağlara işlenen bu yağ bitkileri, dağıtım ve tüketim aşamasında taze ürünlere göre nispeten daha az israf edilir.

Kök ve yumrular grubu içinde patates (Çin tatlı patates) orta ve yüksek gelirli ülkelerde hakim olan üründür. Tarımsal üretimde kayıplar çoğunlukla perakendeciler tarafından belirlenen kalite standartları nedeniyle hasat sonrası aşamasında gerçekleşmektedir.

Et ve et ürünleri incelendiğinde, sanayileşmiş bölgelerde özellikle Avrupa’da, perakendeciler ve tüketiciler tarafından büyük oranlarda atık oluşturulmaktadır. Tarımsal üretim ve hasat sonrası işleme ve depolama sırasında atık düşük seviyelerde olurken; üreme ve kesim için taşıma sırasında hayvan ölümlerinde nispeten daha düşük kayıplar meydana gelmektedir.

Süt için ise sanayileşmiş bölgelerde tüketim düzeyinde atık, toplam gıda atıklarının yaklaşık %40-65’ini oluşturur. Süt ineklerindeki hastalık (çoğunlukla mastitis enfeksiyonları) süt veriminde yaklaşık %3-4 azalmaya neden olur. Tüm gelişmekte olan bölgeler için,  hasat sonrası işleme ve depolama sırasında atığın yanı sıra dağıtım seviyesinde de atık oluşumu yüksektir.

5.Gıda kayıplarının nedenleri ve israfın önlenmesi

Gıda, ilk tarımsal üretimden son hane halkı tüketimine kadar israf edilmektedir. Orta ve yüksek gelirli ülkelerde gıda hala insan tüketimi için uygun olsa bile atılabilmekte, yani boşuna yüksek oranda israf ortaya çıkmaktadır. Düşük gelirli ülkelerde gıda çoğunlukla gıda tedarik zincirinin üretim aşamalarında kaybolmaktadır.

Üretim talebi aştığında da sanayileşmiş ülkelerde gıda kaybolmaktadır. Öngörülemeyen kötü hava ya da haşere saldırıları göz önünde bulundurularak; çiftçiler kendini güven altına almak için ihtiyaç duyulandan daha büyük miktarlarda üretim yaparlar. Gerekenden fazla üretilmesi durumunda, bazı bitkiler hayvan yemi olarak satılmaktadır. Ancak, bu sektörlerdeki düşük fiyatlar göz önüne alındığında genellikle bu iş karlı değildir.

Yoksul çiftçilerin nakit ihtiyacı nedeniyle, bazen ekinler çok erken hasat edilir. Bu şekilde gıdanın besin ve ekonomik değeri kaybolur ve hatta tüketim için uygun değilse, boşa gider. Bu durumların da önlenmesi gerekir. Çiftçiler arası işbirliği ve küçük çiftçileri organize ederek bu problem aşılabilir.

Taze ürünler için ise marketlerden yüksek “kalite standartları”na sahip olarak görünen bazı gıda atıkları oluşur. Ağırlık, boyut, şekil ve ürünlerin görünümü konusunda titiz kalite standartlarına sahip süpermarketler bazı ürünleri reddederler. Reddedilen bu bitkiler hayvan yemi olarak kullanılsa da; kalite standartları aslında insan tüketimi için de gayet uygundur. Çiftliğe yakın alanlarda yapılan satış muhtemelen reddedilen ürünlerin miktarını azaltacaktır. Süpermarketler tarafından ortaya konulan ağırlık, boyut ve görünüm gibi kriterleri geçmek zorunda kalmadan tüketiciler ürünleri satın alabilirler.

Asgari gıda güvenliği standartlarına uymamak, aşırı kriterler uygulamak, bir ülkedeki gıda kayıplarının artmasına neden olabilir. Ayrıca, sanayileşmiş ülkelerde “atmak, yeniden kullanmaktan daha ucuzdur’ tutumu da gıda israfına yol açmaktadır. Bunu önlemek için ‘alt standart’ ürünleri için pazarlar geliştirilebilir.

Gelişmekte olan ülkelerde işleme tesislerinin eksikliği gibi yetersiz piyasa sistemleri de yüksek gıda kayıplarına neden olmaktadır. Kayıplarını en aza indirmek için çiftçiler tarafından üretilen mallar verimli bir şekilde tüketicilere ulaştırılmalıdır. Gelişmekte olan ülkelerde toptan ve perakende piyasalarda genellikle küçük, sağlıksız ve eksik soğutma ekipmanları (Kader, 2005) vardır. Toptan ve perakende piyasalarının gelişmesi, tercihen özel sektör tarafından yapılması gerekmesine rağmen, yerel yönetimler ve pazarlama kooperatifleri kurulmalı ve pazar imkanları (Kader, 2005) iyileştirilmelidir.

Otellerde her şey dahil sistemde gıda kayıpları

Turizm işletmelerinde gıda israfının önlenmesi ve gıdanın korunması amacıyla yapılan çalışmalara doğrudan katkı sağlamak, toplumda farkındalık oluşturmak ve gıda israfı sorununa kökten çözümler sunmak için geliştirilen kapsamlı ve interaktif bir sistem bütünüdür. Bu sistem gıdanın üretimi, işlenmesi, depolanması, satışı, sunumu, tüketimi ve gıda ile ilgili verilen her türlü hizmeti kapsamaktadır. Her şey dahil sistem COVİD-19 sonrası hijyen nedeni ile sorgulanmalıdır. Gıda israfının engellenmesi ve tüketicilerin pandemilerden etkilenmemesi için her şey dahil sisteminin tekrar düzenlenmesi veya bırakılması düşünülmelidir.Bu servis ile yaklaşık yemek çeşidine göre %15-30  arasında gıda kaybı olduğu çok açıktır.Çünkü çok alınan gıdaların çoğu tabakta atık olarak kalmaktadır.

6.Sonuç

Gıda kayıpları ve atıklar çok yüksek düzeydedir. Bunun oranı yaklaşık üretimin %20-30 düzeyine çıkmaktadır. Gıda tedarik zincirinin her aşamasında atık seviyeleri ve atık hacimleri tahmin edilmiştir. Gıda tedarik zincirinin her aşamasındaki gıda kayıplarının ve israfının nedenleri ve önleme yolları irdelenmelidir.

İsraf edilen toplam gıda tutarlarını azaltmak için tüm gıda zinciri boyunca verimli çözümler üretilmelidir. Düşük gelirli ülkelerde, tedbirler başta üretici perspektifine sahip olmalıdır. Tüketici grubu bilgilendirilmeli ve mevcut yüksek seviyelerdeki gıda atıklarına neden olan davranışlarını değiştirmek için eğitim verilmelidir.

Vurgulanması gereken diğer bir nokta, bugün gıda tedarik zincirinin daha küreselleşmiş durumda olmasıdır. Gıda kayıpları üzerinde büyüyen uluslararası ticaretin etkisi de mutlaka değerlendirilmelidir.

Her şey dahil sistem COVİD-19 sonrası hijyen nedeni ile sorgulanmalıdır. Gıda israfının engellenmesi ve tüketicilerin pandemilerden etkilenmemesi için her şey dahil sisteminin tekrar düzenlenmesi veya bırakılması düşünülmelidir.

References

Alverson, D.L., Freeberg, M.H., Murawaski, S.A. & Pope, J.G. 1994. A global assessment of fisheries bycatch and discards. Fisheries Technical Paper No. 339, Food and Agriculture Organization of the United Nations: Rome.

Choudhury, M.L. 2006. Recent developments in reducing postharvest losses in the Asia-Pacific region. From: Postharvest management of fruit and vegetables in the Asia-Pacific region, APO, ISBN: 92-833-7051-1.

FAOSTAT. 2010a. FAO Statistical Yearbook 2009 – Agricultural Production, available at: http://www.fao. org/economic/ess/publications-studies/statistical-yearbook/fao-statistical-yearbook-2009/b-agricultural- production/en/

FAOSTAT. 2010d. Food Balance Sheets 2007, available at: http://faostat.fao.org/site/354/default.aspx Kader, A.A. 2005. Increasing food availability by reducing postharvest losses of fresh produce, Proc. 5th Int.

Postharvest Symp. Acta Hortic. 682, ISHS 2005.
Kelleher, K. 2005. Discards in the world’s marine fisheries – an update. FAO, Rome, ISBN 92-5-105289-1 Parfitt, J., Barthel, M. & Macnaughton, S. 2010. Food waste within food supply chains: quantification and

potential for change to 2050, Phil. Trans. R. Soc., vol. 365, pp. 3065-3081
Rolle. 2006. Improving postharvest management and marketing in the Asia-Pacific region: issues and

challenges. From: Postharvest management of fruit and vegetables in the Asia-Pacific region, APO, ISBN:

92-833-7051-1
SEPA. 2008. Svinn I livsmedelskedjan – möjligheter till minskade mängder. Swedish Environmental

Protection Agency, Bromma, Sweden, ISBN 978-91-620-5885-2
Stuart, T. 2009. Waste – uncovering the global food scandal. Penguin Books: London, ISBN: 978-0-141- 0363 AA